9 рд╕िрддрдо्рдмрд░/рдЬрди्рдо-рджिрд╡рд╕
рдЭрдг्рдбा рдЧीрдд рдФрд░ рд╢्рдпाрдорд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд ‘рдкाрд░्рд╖рдж’
-----------------------------------------------
(рдк्рд░рд╕्рддुрддि- рднрд░рдд рд╕िंрд╣ рд░ाрд╡рдд) рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрди рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд▓ेрдЦ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг
-------------------------------------------
рднाрд░рдд рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдпुрдж्рдз рдоें ‘рдЭंрдбा рдЧीрдд’ рдХा рдмрдб़ा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрд╕े рдЧाрддे рд╣ुрдП рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧों рдиे рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╢ाрд╕рди рдХी рд▓ाрдаी рдФрд░ рдЧोрд▓ी рдЦाрдпी। рдЖрдЬ рднी рдпрд╣ рдЧीрдд рд╕рдмрдХो рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХा рдмрдб़ा рд░ोрдЪрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै।
рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд╢्рд░ी рд╢्рдпाрдорд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд ‘рдкाрд░्рд╖рдж’ рдХा рдЬрди्рдо рдХाрдирдкुрд░ (рдЙ.рдк्рд░.) рдХे рдкाрд╕ рдирд░рд╡рд▓ рдЧांрд╡ рдоें рдиौ рд╕िрддрдо्рдмрд░, 1893 рдХो рд╢्рд░ी рд╡िрд╢ेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдПрд╡ं рдХौрд╢рд▓्рдпा рджेрд╡ी рдХे рдШрд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдоिрдбिрд▓ рдкाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрдирдХे рдкिрддाрдЬी рдиे рдЙрди्рд╣ें рдШрд░ेрд▓ू рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд▓рдЧाрдиा рдЪाрд╣ा; рдкрд░ рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдХी рд░ुрдЪि рдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрди рдоें рдеी। рдЕрддः рд╡े рдЬिрд▓ा рдкрд░िрд╖рдж рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдкрдв़ाрдиे рд▓рдЧे। рд╡рд╣ां рдЙрдирд╕े рдпрд╣ рд╢рдкрдердкрдд्рд░ рднрд░рдиे рдХो рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рд╡े рджो рд╕ाрд▓ рддрдХ рдиौрдХрд░ी рдирд╣ीं рдЫोрдб़ेंрдЧे। рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдиे рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдкрд░ рдХुрдаाрд░ाрдШाрдд рд╕рдордЭा рдФрд░ рдиौрдХрд░ी рд╕े рдд्рдпाрдЧрдкрдд्рд░ рджे рджिрдпा।
рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡े рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░ ‘рд╕рдЪिрд╡’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рдХे рдоुрдЦрдкृрд╖्рда рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ोрддा рдеा -
рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╢рдХ्рддि рд╢ाрди्рддि, рд╕ुрдЦрдордп рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд▓ाрдиे рдХो
рд▓िрдпा рд╕рдЪिрд╡ рдиे рдЬрди्рдо, рджेрд╢ рдХी рдкрд░рддрди्рдд्рд░рддा рдоिрдЯाрдиे рдХो।।
рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдХी рд░ुрдЪि рдмाрд▓рдкрди рд╕े рд╣ी рдХрд╡िрддा рдоें рднी рдеी। 15 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣рд░िрдЧीрддिрдХा, рд╕рд╡ैрдпा, рдШрдиाрдХ्рд╖рд░ी рдЖрджि рдЫंрджों рдоें рд░ाрдоाрдпрдг рдХा рдмाрд▓рдХांрдб рд▓िрдЦा; рдкрд░ рдЙрдирдХे рдкिрддाрдЬी рдХो рдХिрд╕ी рдиे рдХрд╣ा рдХि рдХрд╡ि рд╕рджा рджрд░िрдж्рд░ рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХा рдЕंрдЧ-рднंрдЧ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕рдХी рдкांрдбुрд▓िрдкि рдХो рдХुрдПं рдоें рдлेंрдХ рджिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рд░ुрд╖्рдЯ рд╣ोрдХрд░ рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдЕрдпोрдз्рдпा рдЪрд▓े рдЧрдпे рдФрд░ рдоौрдиी рдмाрдмा рд╕े рджीрдХ्рд╖ा рд▓े рд▓ी। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рдШрд░ рд╡ाрд▓े рдЙрди्рд╣ें рд╕рдордЭाрдХрд░ рд╡ाрдкрд╕ рд▓े рдЖрдпे।
рдПрдХ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдиे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдоें рдХрд╡िрддा рдкрдв़ी। рдЗрд╕рд╕े рдЧрдгेрд╢ рд╢ंрдХрд░ ‘рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी’ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП। 1923 рдоें рдлрддेрд╣рдкुрд░ (рдЙ.рдк्рд░.) рдоें рдЬिрд▓ा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬी рдХे рдУрдЬрд╕्рд╡ी рднाрд╖рдг рдХे рдмाрдж рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЬेрд▓ рднेрдЬ рджिрдпा। рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдиे рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдоें рднी рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдиे рдПрдХ рдХрд╡िрддा рдкрдв़ी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджोрдиों рдХी рдШрдиिрд╖्рдарддा рдмрдв़рддी рдЧрдпी।
рдЙрди рджिрдиों рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рдЕрдкрдиा рдЭंрдбा рддो рдеा; рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЧीрдд рдирд╣ीं рдеा। рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬी рдиे рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рд╕े рдЭंрдбे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЧीрдд рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд╣рдорддि рддो рджे рджी рдХिंрддु рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡्рдпрд╕्рддрддा рдХे рдХाрд░рдг рдХाрдлी рд╕рдордп рддрдХ рдЧीрдд рд▓िрдЦ рдирд╣ीं рдкाрдпे। рдЗрд╕рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬी рдмрд╣ुрдд рдиाрд░ाрдЬ рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рдкрд░ рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдиे рдЬрд▓्рджी рд╣ी рд▓िрдЦрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓िрдпा рдФрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд░ рдоाрд░्рдЪ, 1924 рдХी рд░ाрдд рдоें рдпрд╣ рдЧीрдд рд▓िрдЦा -
*рд╡िрдЬрдпी рд╡िрд╢्рд╡ рддिрд░ंрдЧा рдк्рдпाрд░ा, рдЭंрдбा рдКंрдЪा рд░рд╣े рд╣рдоाрд░ा* ।
13 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1924 рдХो ‘рдЬрд▓िрдпांрд╡ाрд▓ा рдмाрдЧ рдХांрдб’ рдХी рд╕्рдоृрддि рдоें рдХाрдирдкुрд░ рдХे рдлूрд▓рдмाрдЧ рдоें рд╣ुрдИ рд╕рднा рдоें рдиेрд╣рд░ु рдЬी рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рдпрд╣ рдЧीрдд рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЧाрдпा рдЧрдпा।
рдХ्рд░рдорд╢ः рдпрд╣ рдЧीрдд рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ोрддा рдЧрдпा। 1938 рдХे рд╣рд░िрдкुрд░ा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рдЬрдм рдЧांрдзी рдЬी рдФрд░ рдиेрд╣рд░ु рдЖрджि рдиे рдЗрд╕े рдЧाрдпा, рддो рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рднाрд╡ рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЙрдаे। рд╡े рдлिрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдФрд░ ‘рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧ рдЖंрджोрд▓рди’ рдФрд░ ‘рдирдордХ рдЖंрджोрд▓рди’ рдоें рдЬेрд▓ рднी рдЧрдпे। 1921 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░ाрдк्рддि рддрдХ рдиंрдЧे рдкांрд╡ рд░рд╣рдиे рдХा рд╡्рд░рдд рд▓िрдпा рдФрд░ рдЙрд╕े рдиिрднाрдпा।
рдкрд░ рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рд╣ाрд▓ рдФрд░ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рджेрдЦрдХрд░ рдкाрд░्рд╖рдж рдЬी рдЦिрди्рди рдФрд░ рдиिрд░ाрд╢ рд╣рддाрд╢ рд╣ो рдЧрдпे рдеे, рдлिрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рдмैрдардХ рдоें рдЬ्рдпाрджा рдЖрдиा-рдЬाрдиा рдирд╣ीं рдХिрдпा
рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧ्рд░ाрдо рдирд░рд╡рд▓ рдоें рд╣ी ‘рдЧрдгेрд╢ рд╕ेрд╡ा рдЖрд╢्рд░рдо’ рдЦोрд▓ा। рд╡рд╣ां рдк्рд░рддिрджिрди рд╡े рдкैрджрд▓ рдЬाрддे рдеे। рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрдирдХे рдкैрд░ рдоें рдХांрдЪ рдЧрд╣рд░ा рдЪुрдн рдЧрдпा। рдЖрд╢्рд░рдо рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд░ंрддрд░ рдЪिंрддрди рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рдЕрдкрдиे рдШाрд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЗрд▓ाрдЬ рднी рдаीрдХ рд╕े рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдП рдФрд░ рдЕंрддрддः 10 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1977 рдХो рдЙрдирдХा рджेрд╣ाрди्рдд рд╣ो рдЧрдпा।